Opublikowany na początku roku raport jest milowym krokiem na drodze zmian, jakie powinny się dokonać w najbliższych latach, aby odwrócić niekorzystny trend dotyczący aktywności fizycznej u dzieci, młodzieży i osób dorosłych.
Aktywność fizyczna na receptę
Korzyści wynikające z aktywności fizycznej są obecnie dobrze udokumentowane w badaniach naukowych. Niektóre kraje zalecają, aby lekarze pierwszego kontaktu przepisywali pacjentom aktywność fizyczną na receptę jako niezbędny element prowadzonego postępowania leczniczego. Bardzo ważna jest także kwestia budowania świadomości społeczeństwa w tym zakresie oraz wprowadzanie zmian systemowych. Raport przybliża ww. kwestie, pokazuje jak sytuacja wygląda obecnie oraz jakie zmiany powinno się wprowadzić w najbliższych latach.
Ruch i jego wpływ na zdrowie
Stan zdrowia społeczeństwa polskiego, a zwłaszcza zjawisko wysokiej i często przedwczesnej umieralności z powodu chorób sercowo-naczyniowych oraz nowotworów, rosnąca częstość wielu chorób przewlekłych (m.in. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, otyłości oraz innych chorób metabolicznych), a także zaburzeń zdrowia psychicznego budzą od wielu lat zrozumiały niepokój.
Wśród najważniejszych czynników, które mają istotny wpływ na stan zdrowia oraz na długość życia, należy wymienić aktywność fizyczną (AF). Systematyczna AF jest bardzo silnym biologicznym stymulatorem i należy do głównych determinant zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka.
Dysponujemy obecnie bardzo przekonywującymi dowodami, że właściwa aktywność fizyczna ma kluczowe znaczenie w kształtowaniu rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży, szeroko rozumianej promocji zdrowia fizycznego i psychicznego we wszystkich grupach wieku, a także w profilaktyce, leczeniu i rehabilitacji wielu chorób przewlekłych. Najważniejsze dokumenty Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz Komisji Europejskiej jednoznacznie wskazują, że regularny wysiłek fizyczny jest niezbędnym elementem działań na rzecz skutecznego budowania potencjału zdrowia oraz zapobiegania wielu chorobom. Dotyczy to wszystkich pokoleń, w tym także małych dzieci i osób w podeszłym wieku.
Brak aktywności fizycznej powoduje nie tylko wzrost ryzyka zachorowań na choroby niezakaźne, takie jak otyłość, cukrzyca, choroby układu krążenia, płuc i nowotwory, ale także pogarsza zdrowie psychiczne, zwiększa podatność na stres, utrudnia relacje społeczne. Wykazano też, że właściwy poziom AF może istotnie poprawić efekty leczenia i rehabilitacji w chorobach niezakaźnych. Dobroczynny wpływ AF wynika także z tego, że wpływa ona korzystnie na zmianę stylu życia osób regularnie ćwiczących, tj. ich dietę i redukcję stosowania używek.
Klucz to regularność
Wiedza na temat korzystnych efektów aktywności fizycznej nie jest powszechna, ale oprócz wiedzy potrzebna jest także praktyczna strona wprowadzania zaleceń ekspertów do codziennego życia każdego człowieka. Dotyczy to w sposób szczególny społeczeństwa polskiego. Na przełomie XX i XXI w. Polacy byli w gronie najmniej aktywnych społeczności europejskich. Mimo znaczącej poprawy w okresie ostatnich 20 lat kolejne badania wskazują na niedostateczny poziom regularnej aktywności fizycznej, co najmniej 50% dorosłych Polaków oraz bardzo dalekie miejsce Polski w sondażach porównujących poszczególne kraje Unii Europejskiej. Te niepokojące informacje dobrze korespondują z danymi wskazującymi na szybki wzrost częstości nadwagi i otyłości u dzieci, młodzieży oraz dorosłych Polek i Polaków oraz wskazującymi na niepokojący, wręcz dramatyczny, spadek poziomu sprawności fizycznej dzieci i młodzieży.
Korzyści zdrowotne wynikające z regularnej aktywności fizycznej
Wielu lekarzy uważa, że regularny wysiłek fizyczny jest najbardziej skutecznym i dostępnym powszechnie lekiem XXI w. Aktywność fizyczna należy bowiem do najważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia, jakość życia i długowieczność gatunku ludzkiego. Systematyczny wysiłek fizyczny ma znaczenie w zapobieganiu chorobom sercowo-naczyniowym, przyczynia się do ograniczenia umieralności przedwczesnej oraz umieralności z wszystkich przyczyn (tzw. umieralności ogólnej).
Ograniczone ramy raportu pozwalają jedynie na przedstawienie najważniejszych wyników prac naukowych w tej dziedzinie i wniosków kluczowych z punktu widzenia zdrowia publicznego. Wyniki najbardziej znanych i najczęściej cytowanych w piśmiennictwie medycznym wieloletnich badań epidemiologicznych prowadzonych w USA (Framingham, badań MRFIT, Harvard Alumni Study czy Nurses Health Study) wskazują na korzystne efekty systematycznego wysiłku fizycznego w redukcji umieralności ogólnej, umieralności z powodu chorób układu krążenia (ChUK) oraz choroby niedokrwiennej serca (ChNS). Korzystne efekty regularnej aktywności fizycznej w profilaktyce chorób serca i naczyń wykazano także w wieloletnich badaniach prospektywnych prowadzonych m.in. w Szwecji, Finlandii, Danii, Australii, Kanadzie, Korei Południowej czy Japonii.
Z metaanaliz dostępnych badań wynika, że AF związana z wydatkiem energetycznym powyżej 4 200 kJ/tydz. (tj. > 1 000 kcal/tydz.) wiąże się ze znaczną redukcją umieralności ogólnej (w granicach 25-47%), zaś ryzyko ChNS zmniejsza się w granicach 30-50%. Wiadomo, że regularne ćwiczenia fizyczne pozwalają zmniejszyć ryzyko przedwczesnego zgonu z powodu ChUK o ponad 50% (zwłaszcza ryzyko zgonu z powodu zawału serca). Osoby aktywne fizycznie – dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn – mają o ok. 20-30% mniejsze ryzyko udaru mózgu zarówno niedokrwiennego, jak i krwotocznego.
Regularne ćwiczenia fizyczne redukują częstość występowania nowotworów
U osób o dużej aktywności fizycznej w badaniach długofalowych stwierdzono redukcję częstości zgonów z powodu chorób nowotworowych w granicach 25-30%, natomiast wśród mężczyzn o najwyższej wydolności fizycznej nawet w granicach 25-59%. Metaanaliza ok. 170 badań kohortowych wskazuje, że regularne ćwiczenia fizyczne redukują częstość występowania nowotworów złośliwych jelita grubego, sutka, prawdopodobnie również gruczołu krokowego, płuc oraz endometrium. Korzystne efekty systematycznych ćwiczeń ruchowych wykazano także w profilaktyce i leczeniu innych chorób przewlekłych, m.in. cukrzycy i zespołu metabolicznego, w chorobach układu oddechowego, chorobach mięśni, stawów i kości (osteoartroza, osteoporoza, fibromialgia), zespole przewlekłego zmęczenia, depresji. Od dawna wiadomo, że AF ma decydujące znaczenie w profilaktyce i leczeniu nadwagi i otyłości, a także – co warto wyraźnie podkreślić – zespołu metabolicznego.
Regularna AF wpływa korzystnie na sprawność umysłową i stanowi czynnik ochronny przed zaburzeniami pamięci. Ćwiczenia fizyczne zmniejszają częstość depresji oraz ryzyko otępienia z powodu chorób naczyniowych mózgu. Niektóre badania sugerują, że odpowiednio dobrany wysiłek fizyczny może stanowić także czynnik ochronny w powstawaniu choroby Alzheimera.
Nie do przecenienia jest pozytywny wpływ wysiłku na funkcjonowanie organizmu w wieku starszym i zjawisko tzw. pomyślnego starzenia się:
- Regularny, odpowiednio dobrany wysiłek fizyczny jest bardzo istotny u pacjentów w wieku podeszłym, wpływa bowiem korzystnie na wydolność i sprawność fizyczną, pozwala na lepszą samokontrolę i niezależność, poprawia także samopoczucie i jakość życia.
- Umiarkowany wysiłek fizyczny wywiera korzystny wpływ na czynność układu immunologicznego. Osoby w wieku podeszłym uczestniczące w programach systematycznych ćwiczeń są mniej podatne na pospolite infekcje dróg oddechowych.
Ćwiczenia fizyczne wywierają także korzystny wpływ na czynność mózgu. Udowodniono, że pod wpływem wysiłku fizycznego zwiększa się wytwarzanie BDNF, tj. mózgowego czynnika wzrostu nerwów, substancji odpowiedzialnej za zjawisko uczenia się i funkcje poznawcze. Najnowsze badania wskazują także, że ćwiczenia fizyczne powodują tworzenie nowych komórek mózgowych zarówno u zwierząt, jak i u ludzi.
Efekt ochronny wysiłku fizycznego w prewencji ChUK i innych chorób przewlekłych zależy od dawki (wydatku energetycznego, intensywności, czasu trwania, częstości i regularności podejmowania) i jest wyraźnie związany z poziomem wydolności fizycznej. Z dostępnych badań wynika, że trening zdrowotny przedłuża także długość życia, zaś osoby niepalące, utrzymujące prawidłową masę ciała i wykonujące odpowiednią dawkę ćwiczeń żyją średnio o 5-7 lat dłużej od swych rówieśników niepraktykujących zasad zdrowego stylu życia.
Niedostateczny poziom aktywności fizycznej jako problem zdrowotny
Człowiek jest gatunkiem obdarzonym potencjalnie wyjątkowymi zdolnościami do wykonywania wysiłku fizycznego – potrafi biegać, skakać, pływać, wspinać się, wykonywać bardzo złożone i skomplikowane ruchy ciała, a nawet unosić się w powietrzu przy pomocy własnych mięśni i skonstruowanych specjalnie przyrządów. Może to być powód do dumy!
Z drugiej strony współczesna cywilizacja, urbanizacja, niekorzystne wzorce stylu życia, a niekiedy obiektywne przeszkody powodują, że znaczna część populacji cierpi w sensie przenośnym, a często dosłownym, na niedostatek ruchu, codziennej aktywności fizycznej, ukierunkowanych ćwiczeń czy zajęć rekreacyjno-sportowych.
Międzynarodowe badania porównawcze przeprowadzone pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia wykazały, że Portugalia i Polska były niechlubnymi liderami w rankingu na najmniej aktywnych fizycznie społeczności europejskich. Najnowsze badania prowadzone w Polsce, w tym wieloośrodkowe badania ogólnopolskie WOBASZ, wskazują, że odsetek osób wykonujących regularnie ćwiczenia fizyczne jest wprawdzie znacznie wyższy, jednak nadal 50-60% (w zależności od wieku i płci) dorosłych Polaków cechuje zbyt mała aktywność fizyczna.
Podobne problemy mają Amerykanie i mieszkańcy większości państw Europy Zachodniej. Coraz większym problemem jest zbyt mała AF nie tylko osób dorosłych, lecz także dzieci i młodzieży. Ponad 50% dziewcząt i ok. 33% chłopców w Polsce charakteryzuje zbyt mała aktywność fizyczna. Aktywność zmniejsza się wraz z wiekiem, szczególnie wśród dziewcząt. Z badań Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie wynika natomiast, że większość dziewcząt i chłopców w wieku 11-15 lat przeznacza ponad cztery godziny dziennie na zajęcia przy komputerze i oglądanie programów telewizyjnych. Niestety, nawet kilkugodzinna relacja z wyścigów Formuły I czy najbardziej emocjonujących meczów piłkarskich oraz doskonała sprawność w świecie wirtualnym nie zastąpią 30-minutowego spaceru lub przejażdżki rowerem.
Konsekwencje zdrowotne i ekonomiczne niedostatecznej aktywności fizycznej
Niedostateczna aktywność fizyczna znacznej części społeczeństwa przyczynia się w istotny sposób do skrócenia długości życia zarówno jednostek, jak i całych grup społeczeństwa.
Jednym z opisanych dokładnie, a mało znanych powszechnie, skutków niedostatecznej AF jest zmniejszenie masy tkanek aktywnych, szczególnie masy tkanki mięśniowej, tzw. sarkopenia. Z najnowszych międzynarodowych publikacji wynika, że choroba jest diagnozowana u pacjentów stanowiących od 8-10% do nawet 36% populacji osób dorosłych przed 60. rokiem życia i u 10-27% seniorów 60+. Częstość sarkopenii wśród pensjonariuszy domów opieki społecznej sięga od 31% u mężczyzn do 52% u kobiet, a wśród hospitalizowanych pacjentów odpowiednio 23% i 24%. Pogarsza jakość życia, zwiększa znacząco ryzyko chorób serca i naczyń, chorób dróg oddechowych, urazów i wypadków oraz generuje ogromne koszty dla systemu ochrony zdrowia. Niedostateczna AF – zwiększając częstość występowania nadwagi i otyłości, cukrzycy i innych przewlekłych chorób niezakaźnych, w tym chorób serca i naczyń, chorób nowotworowych, chorób układu ruchu i zaburzeń psychicznych – generuje ogromne koszty społeczne i ekonomiczne. Najnowsze publikacje, raporty towarzystw naukowych i metaanalizy dostępnych badań naukowych wskazują, że obciążenia finansowe wynikające z niedostatecznej AF stanowią od 2% do nawet 11% całości kosztów związanych z ochroną zdrowia.
Społeczne koszty niedostatecznej aktywności fizycznej Polaków
Odsetek nieaktywnych Polaków stale rośnie (rok 2018 – 56%; 2013 – 52%; 2008 – 49%; 2004 –46%). Rekomendowany przez WHO poziom osiąga zaledwie 32% dorosłej populacji. Należy się spodziewać, że nadchodzące przemiany struktury wiekowej ludności, alarmująco niski stopień AF młodzieży oraz lockdown wynikający z pandemii COVID-19 przynoszą dalszy wzrost odsetka biernych w tym względzie. Brak aktywności fizycznej lub podejmowanie jej na niewystarczającym dla podtrzymania zdrowia poziomie stanowią coraz większe obciążenie dla całego społeczeństwa i gospodarki. Koszty indywidualne, gospodarcze i społeczne są niebagatelne.
Niedostateczna aktywność fizyczna jako kluczowy czynnik ryzyka takich chorób jak: choroba niedokrwienna serca (w 4,6% przypadków), cukrzyca typu II (w 5,7% przypadków), nowotwory (np. jelita grubego – w 8,2% i piersi – w 8,2% przypadków) niesie za sobą bezpośrednie koszty dla systemu opieki zdrowotnej. Zdrowe społeczeństwo, zdrowy pracownik to dla gospodarki większa wydajność, dłuższa aktywność zawodowa pracujących, a tym samym szybszy wzrost gospodarczy i mniejsze koszty społeczno-ekonomiczne. Ma to szczególne znaczenie w dobie starzejącego się społeczeństwa, gdy utrzymanie aktywności zawodowej pracowników staje się wyjątkowo cenną wartością zarówno dla pracodawcy, jak i całej gospodarki. W takim kontekście AF przestaje być indywidualną sprawą pracownika, a staje się ważną kwestią społeczną i elementem polityki. Wprowadzanie prostych, ale trwałych zmian w stylu życia Polaków (zwiększenie wysiłku fizycznego do poziomu rekomendowanego przez WHO) może przynieść duże korzyści indywidualne, gospodarcze i społeczne. Korzyści są liczne i wzajemnie powiązane (łagodzenie poziomu stresu i utrzymanie dobrego samopoczucia, poprawienie wielu aspektów jakości życia ludzi, zwiększanie produktywności i zmniejszanie prawdopodobieństwa przyszłych komplikacji zdrowotnych, zrównoważony rozwój). Efekty te mogą być widoczne nawet przy niewielkim wzroście aktywności fizycznej. Kluczowy jest początkowy krok. Dotyczy to zwłaszcza ludzi młodych, gdyż AF podejmowana w dzieciństwie jest istotnym wyznacznikiem przyszłych zachowań, a tym samym wpływa na stan zdrowia przez całe życie.
