Wstrząs anafilaktyczny. Przyczyny, objawy, pierwsza pomoc

Wakacje to czas wypoczynku na świeżym powietrzu, dalekich, często egzotycznych podróży oraz próbowania nowych przysmaków. Warto mieć na uwadze, że wszystkie te przyjemności mogą okazać się śmiertelnym zagrożeniem. W sezonie letnim szczególnie uważni powinni być alergicy. Jad owadów błonkoskrzydłych (głównie pszczoły, osy, szerszenie) oraz pokarmy to najczęstsze przyczyny wstrząsu anafilaktycznego, którego wystąpienie wiąże się z nagłą koniecznością hospitalizacji. Szczególnie latem warto wiedzieć, jak rozpoznać wstrząs anafilaktyczny i udzielić pierwszej pomocy osobie z objawami anafilaksji.

Czym jest wstrząs anafilaktyczny?

Wstrząs anafilaktyczny to ciężka, szybko rozwijająca się uogólniona reakcja nadwrażliwości alergicznej lub niealergicznej. Wiąże się ze znacznym spadkiem ciśnienia tętniczego powodującym zagrożenie życia.  

Szacuje się, że z anafilaksja dotyka od 1,6% do 5,1% ludzi. 1 na 300 Europejczyków przebył epizod anafilaksji. Wstrząs anafilaktyczny dotyczy wszystkich grup wiekowych. Co więcej, 25% przypadków anafilaksji dotyczy osób niepełnoletnich.

Biorąc pod uwagę mechanizm prowadzący do rozwoju anafilaksji, reakcje anafilaktyczne można podzielić na:

1. Alergiczne – związane z mechanizmami immunologicznymi, objawy pojawiają się przy powtórnym kontakcie z alergenem:
   a.IgE–zależne (typ I według Gella i Coombsa);
   b.IgE–niezależne (typ II lub III według Gella i Coombsa).
2. Niealergiczne – związane z mechanizmami nieimmunologicznymi, objawy mogą pojawić się przy pierwszym kontakcie z czynnikiem wywołującym.

Przyczyny anafilaksji

Reakcję anafilaktyczną najczęściej wywołują:

1. Żywność:
   – u małych dzieci – mleko i jajo kurze; u starszych dzieci – orzechy arachidowe;
   – w przypadku dorosłych – mąka i skorupiaki.
   Pokarmy odpowiadają za 1/3 wszystkich reakcji anafilaktycznych, ale do 85% u dzieci.
2. Ukąszenia lub użądlenia owadów błonkoskrzydłych (np. osy, pszczoły i szerszenie) – inna klasyfikacja ciężkości objawów.
3. Leki – niesteroidowe leki przeciwzapalne (aspiryna, ibuprofen, ketoprofen, naproksen), antybiotyki (penicylina, cefalosporyny) i inne.
   Anafilaksja związana z lekami może mieć postać ciężką i zagrażającą życiu. Występuje ona jednak dość rzadko.

Czynnikami ryzyka występowania ciężkiej anafilaksji są astma i choroby sercowo-naczyniowe. W grupie podwyższonego ryzyka są osoby z alergią na orzechy drzew i orzeszki ziemne, ale również osoby uczulone na alergeny wziewne czy lateks.

U 20% osób pewne czynniki zwiększają ryzyko wystąpienia anafilaksji. Są to: wysiłek fizyczny, stres, gorączka, ostra infekcja, czas przed menstruacją, a także alkohol i niesteroidowe leki przeciwzapalne.

Wbrew powszechnym obawom szczepienia są niezwykle rzadką przyczyną anafilaksji. Ciężkie reakcje anafilaktyczne po szczepieniach występują z częstością ≈ 1,3/1 000 000 dawek.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego

Pierwsze objawy reakcji anafilaktycznej mogą pojawić się już po kilku minutach. Szacuje się, że po około 30 minutach od wystąpienia anafilaksji możemy zaobserwować maksymalne nasilenie symptomów. Jednak niekiedy zdarza się, że anafilaksja pojawia się z nawet kilku godzinnym opóźnieniem od kontaktu z alergenem.

Objawy możemy podzielić ze względu na miejsce, w którym się ujawniają:

• skóra– zmiany skórne przybierają najczęściej postać m.in. pokrzywki, zaczerwienia oraz obrzęku twarzy;
• układ oddechowy– obrzęk górnych dróg oddechowych, chrypka, kaszel, świsty (stridor), duszności, nieżyt nosa;
• układ krążenia– kołatanie serca, zawroty głowy, obniżenie ciśnienia tętniczego, utrata przytomności;
• układ pokarmowy: nudności, wymioty, kurczowy ból brzucha, biegunka;
• inne objawy– metaliczny smak w ustach, niepokój, osłabienie, zaczerwienienie/świąd spojówek, łzawienie oczu.
  

W przypadku silnych objawów może dojść do utraty przytomności! Oznacza to rozwinięcie się pełnoobjawowego wstrząsu anafilaktycznego, czyli spadku ciśnienia tętniczego. Konieczna w tym wypadku jest natychmiastowa pomoc medyczna!

Dla rozpoznania reakcji anafilaktycznej konieczne jest wystąpienie objawów ze strony co najmniej dwóch układów. Najczęściej występującymi objawami anafilaksji są objawy skórne i duszność, które występują odpowiednio u około 90% i 50% przypadków.

Jednak u małych dzieci objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą być mało specyficzne, m.in. niepokój, wysypka, wymioty, które mogą dość często pojawiać się w tej grupie wiekowej z innych przyczyn. Poza tym, podobnie jak u starszych dzieci, może pojawić się skrócenie oddechu, kaszel, tachykardia, utrata przytomności lub dolegliwości żołądkowo-jelitowe.  

Wstrząs anafilaktyczny- pierwsza pomoc

Jeżeli u osoby w naszym otoczeniu pojawią się objawy wstrząsu anafilaktycznego, nie zwlekaj:

1. Wezwij karetkę- zadzwoń pod numer alarmowy 112 lub 999. Głośno wezwij pomoc.
2. Jeśli to możliwe, zapytaj chorego, na co choruje, czy jest na coś uczulony i czy ma przy sobie adrenalinę w ampułkostrzykawce lub w autowstrzykiwaczu.
3. Jak najszybciej usuń lub przerwij czynnik, który wywołał wstrząs (jeśli jest to możliwe). Może to być np. usunięcie żądła owada.
4. Połóż chorego – nie pozwól mu wstawać ani chodzić.
5. Podnieś jego nogi ku górze.
6. Jeżeli chory ma problemy z oddychaniem, powinien znajdować się w pozycji siedzącej.
7. Jeśli chory posiada adrenalinę (epinerfynę), podaj mu ją domięśniowo, w przednio-boczną powierzchnię uda w jego 1/3 górnej części.
8. Jeśli nie ma widocznej poprawy po podaniu pierwszej dawki adrenaliny lub objawy nasiliły się w przeciągu 5-15 minut od podania, podaj choremu drugą dawkę*.

Jeżeli chory ma przy sobie adrenalinę, najpierw mu ją podaj, a dopiero potem zadzwoń po zespół ratownictwa medycznego.

* Obecnie powszechnie stosowaną praktyką jest przepisywanie przez lekarzy dwóch dawek adrenaliny, by chory mógł mieć je zawsze ze sobą.

Uwaga! Adrenalinę należy podać także w sytuacji wątpliwości, czy to jest wstrząs anafilaktyczny. Opóźnienie w podaniu adrenaliny zwiększa ryzyko zgonu.

Adrenalina może uratować życie

Lekiem przeciwwstrząsowym aplikowanym podczas anafilaksji jest adrenalina. Preparat aplikujemy domięśniowo, u dzieci w dawce 0,01mg/kg masy ciała, natomiast u dorosłych podaje się 0,3 lub 0,5mg.
Warto zaznaczyć, że nie ma bezwzględnych przeciwwskazań do stosowania adrenaliny w przypadku wstrząsu anafilaktycznego. Korzyści wynikające z podania odpowiedniej jej dawki przewyższają możliwe działania niepożądane. Adrenalina, stosowana w zalecanych dawkach i podawana domięśniowo, jest lekiem bezpiecznym.

Dostępne w Polsce ampułkostrzykawki najczęściej zawierają 1 mg adrenaliny z blokadą na tłoku umożliwiającą podanie jedynie dawki 0,3 mg. Każda osoba, wrażliwa na alergeny, u której jest ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego lub u której wystąpił już w przeszłości epizod wstrząsu anafilaktycznego, musi mieć przy sobie autostrzykawkę z adrenaliną.  

Ampułkostrzykawka z adrenaliną to połączenie strzykawki z ampułką z lekiem, gotowa do natychmiastowego wstrzyknięcia. Na polskim rynku dostępne są także peny, które przypominają długopis ( automatyczny wstrzykiwacz). Pen poleca się szczególnie dzieciom, jest łatwy w użyciu, umożliwia automatyczne wstrzykiwanie adrenaliny. Został tak zaprojektowany, by mogła go użyć każda osoba, również bez medycznego wykształcenia.

źródła:

1. Wytyczne Europejskiej Rady Resuscytacji, 2021: https://www.prc.krakow.pl/wytyczne2021/rozdz1.pdf
2. www.medicover.pl
3. https://udsk.pl/wp-content/uploads/2019/05/Stany-zagrozenia-zycia-w-alergologii.pdf
4. dietetycy.org